Con người tự do trong sự không tự do.

Như chuyện chúng ta có thể đưa quyết định tối nay ăn gì, ở đâu, với ai. Nhưng lại không thể quyết định món đó sẽ ngon hay dở, bao nhiêu tiền (có thể chọn món theo giá, nhưng giá là do nhà hàng đặt ra), hay bạn mình có rảnh không.

Nói vậy để hiểu, kết quả của những gì xảy ra trong cuộc sống này đều có hai phần mà theo triết lý nhà Phật gọi đó là Nhân và Duyên.

Nhờ vậy mà ta học cách xây dựng 2 loại thái độ để cuộc sống này trở nên thuận lợi hơn:

• Với Nhân, ta chủ động nắm bắt và định hướng.
• Với Duyên, ta không cưỡng cầu và kỳ vọng hợp lý.

Bài viết này nói về sự chủ động, một thái độ quan trọng nếu ta muốn trở thành người viết kịch bản cho cuộc đời của mình.

1. Sự chủ động là gì?

Tạm dịch: Sự chủ động là làm đúng việc mà không cần được ai chỉ dẫn.

Theo mình, sự chủ động phải hội đủ 2 tính chất:

Thứ nhất đó là tính trách nhiệm, một người chủ động hiểu rằng bản thân phải chịu trách nhiệm với toàn bộ những gì đang xảy ra xung quanh, biết cách đặt mục tiêu và đưa ra kế hoạch hoàn thành nó.

Thứ hai đó là ý thức tự giác, thay vì chờ đợi ai đó chỉ dẫn phải làm gì, thì người chủ động tự ý thức điều tiếp theo nên làm là gì.

Lấy ví dụ một người chủ động trong công việc sẽ là người biết sự khác biệt giữa “Lý do và Lý trấu”, làm mọi thứ với tư duy người làm chủ và khi gặp những vấn đề không thể tự mình giải quyết, họ cũng biết phải đi tìm kiếm sự giúp đỡ ở đâu và quyết liệt theo đuổi, thay vì ngồi trách móc vì sao điều này lại xảy ra với mình. Câu hỏi họ thường đặt ra là “Bây giờ mình sẽ làm gì tiếp?”

2. Tại sao ta cần sự chủ động?

Nhà văn Steve Backley có viết:

Có ba loại người trên thế giới này. Đầu tiên, có những người làm cho mọi thứ xảy ra. Sau đó, có những người xem mọi thứ xảy ra. Cuối cùng, là những người hỏi chuyện gì đã xảy ra?

Bạn muốn trở thành ai?

Chúng ta được nghe quá nhiều người thành công nói về tầm quan trọng của sự chủ động, một yếu tố tạo lên những thành tựu họ đã đạt được.

Nhưng nếu mục tiêu của bạn không phải là thành công, thì sự chủ động cũng góp phần không nhỏ trong việc tạo ra một cuộc đời đáng sống, theo định nghĩa của riêng bạn.

Trên hành trình cuộc đời, có thể trong khoảng mười tám năm đầu, bạn chỉ là hành khách trên chiếc xe do ba mẹ bạn lái. Nhưng khi trưởng thành, bạn phải cầm lái và tự mình điều khiển tới đích, đó là dấu hiệu của việc ta đã làm chủ cho cuộc đời của mình.

3. Đâu là những lý do cản trở ta chủ động

Dù là áp dụng sự chủ động vào các khía cạnh nào của cuộc sống, thì với mình sự chủ động cần phải xuất hiện ở 2 thời điểm:

• Trước khi đưa ra quyết định/làm điều gì đó.
• Sau khi một sự kiện/kết quả xảy ra.

Những thứ sẽ cản trở bạn chủ động trước khi đưa quyết định:

• Sự sợ hãi và lo lắng: sợ hãi và lo lắng về tương lai không chắc chắn có thể làm mất sự tự tin và quyết đoán, gây trở ngại trong việc đưa ra quyết định và hành động.
• Thiếu sự chuẩn bị: ta không cần phải chuẩn bị cho mọi thứ, hãy theo quy luật 80-20, dồn 80% sức lực và thời gian để chuẩn bị cho 20% việc thật sự quan trọng.
• Ngại thay đổi: sự thoải mái của vùng an toàn làm ta ngại đưa ra những hành động thay đổi cuộc sống hiện tại.
• Ngại thất bại: cách dạy dỗ trừng phạt khi mắc lỗi từ nhỏ làm cho ta ám ảnh với việc mắc sai lầm, và cách an toàn nhất là không làm gì để mắc sai lầm.

Những thứ sẽ cản trở bạn chủ động sau khi một sự kiện xảy ra:

• Tâm lý đổ lỗi: Ta đổ lỗi cho những điều như gen di truyền (tôi nổi nóng vì sinh ra đã thế), vì tâm lý (tôi đã từng bị bạo hành, nên tôi nổi nóng để tự bảo vệ mình), hay môi trường (người ta làm thế nên tôi cũng làm thế).
• Sự thiếu kiên nhẫn và động lực: khiến con người dễ bỏ cuộc trước những thử thách và khó khăn trong cuộc sống, không có đủ sự kiên trì để đạt được mục tiêu.
• Sự lười biếng và thờ ơ: khiến ta không muốn tự tìm hiểu, không cố gắng học hỏi, không chịu khó làm việc để đạt được mục tiêu.
• Sự mất tập trung và phân tâm: khiến ta không tập trung vào mục tiêu của mình, không tìm ra giải pháp và không thực hiện các hành động cần thiết để đạt được mục tiêu.

Trên đây là những điều mình nhận ra trong những tình huống tự thấy bản thân đã quá thụ động làm mất đi những cơ hội, hay tạo ra kết quả không mong muốn.

Mình tin là chỉ cần nhận biết được điều gì đang cản trở, mỗi người chúng ta sẽ có cách giải quyết khác nhau để vượt qua nó và đạt được sự chủ động cần thiết.

Cũng cần phải lưu ý cả mặt trái của nó…

4. Mặt trái của sự chủ động

Có thể chủ động trong mọi tình huống là điều tốt, nhưng với kinh nghiệm của mình, thì phía ngược lại cũng có những sự đánh đổi cần phải lưu tâm.

• Mình đã từng quá chủ động trong việc thực hiện mục tiêu cá nhân, điều này khiến cho mình luôn ở trạng thái quá tải và căng thẳng, khi phải liên tục đưa ra quyết định và hành động mà không có sự hỗ trợ hoặc tìm kiếm sự giúp đỡ từ người khác.
• Sự chủ động trong cuộc sống khiến mình mất đi khả năng hợp tác và chia sẻ quyết định với người khác. Khi đó, mình cảm thấy độc đoán và cô đơn vì không có ai để tư vấn hoặc hỗ trợ cho mình.
• Đôi lúc vì mình chủ động tập trung quá nhiều vào mục tiêu bản thân mà bỏ qua những mối quan tâm và nhu cầu của người khác. Để rồi, mình thiếu cảm thông và gây ra xung đột với những người xung quanh.
• Mình tự chủ động làm cho bản thân bị áp lực về mục tiêu và kế hoạch cá nhân. Điều này dẫn đến căng thẳng và áp lực, thậm chí khiến mình phải chịu sức ép đến mức không còn hiệu quả trong hành động của mình.
• Và cuối cùng thì mình đã từng quá chủ động nên bản thân tự tin quá mức, dễ tự ái và không thấy cần thiết học hỏi từ người khác.

5. Suy nghĩ cuối

Tự do không phải là thoải mái lựa chọn, mà là có năng lực để tạo ra nhiều nhất số lượng các lựa chọn, số lượng này tỷ lệ thuận với cái mà chúng ta gọi là tự do.

Bạn có thể không cần phải chủ động quá cao trong cuộc sống của mình, mà vẫn có thể có được những điều tốt đẹp, tuy vậy nó sẽ làm lãng phí các cơ hội và nguồn lực mà lẽ ra sẽ giúp mọi kết quả trở nên tốt hơn.

Và dù đã phải sống phần lớn cuộc đời bằng cách tự lập, thì bây giờ mình nhận ra:

Tự lập là tốt, nhưng xong việc còn tốt hơn.